Crkva Presvete Bogorodice u Donjoj Kamenici, koja se nalazi na petnaestom kilometru puta od Knjaževca prema Pirotu, predstavlja najznačajniji spomenik srednjevekovne kulture u ovom delu Srbije. Ova neobična i jedinstvena građevina, sa svojom misterioznom prošlošću, već vekovima privlači pažnju istraživača i posetilaca. O njenom poreklu i arhitekturi se i dalje vode rasprave, ali jedno je sigurno – crkva je kulturno blago koje svedoči o bogatoj istoriji regiona.
Crkva je podignuta u prvoj polovini 14. veka i pripada Timočkoj eparhiji. Milica Mihajlović, kustos iz Zavičajnog muzeja u Knjaževcu, ističe da se smatra da je crkva izgrađena na temeljima starijeg sakralnog objekta. Živopis crkve je izveden u drugoj polovini 14. veka, a ova građevina se često naziva i vlastelskom zadužbinom, koja je možda bila deo većeg manastirskog kompleksa.
Arhitektura crkve je posebno zanimljiva zbog kombinacije različitih stilova. Njena osnova ima oblik sažetog krsta sa kupolom, a karakterišu je uski prozori nalik puškarnicama i dve karakteristične kule sa strmim olovnim krovovima. Ovi elementi ukazuju na uticaje poznovizantijske arhitekture, ali i na prisustvo romano-gotskih elemenata koji su se pojavili zahvaljujući kontaktima sa mediteranskim područjima.
Mihajlović napominje da su romanski uticaji posebno izraženi u kuli, zbog čega se crkva naziva i srpskim Notr Damom. Otvoreno je pitanje ko je bio ktitor ove crkve, a postoje različite teorije koje ga povezuju sa Vidinskim kneževstvom ili čak sa članovima bugarskih kraljevskih porodica.
Živopis crkve je veoma dobro očuvan i obuhvata pet ciklusa sa pažljivo biranim motivima. Naos je ukrašen scenama velikih praznika i Hristovog stradanja, dok se na zidovima priprate mogu videti likovi Svetih ratnika, Teodora Tirona i Teodora Stratilata. U severnoj i južnoj kuli nalaze se scene iz života Svetog Nikole i Svete Petke, koje su prikazane sa izuzetnom pažnjom i detaljnošću.
Tokom svoje bogate istorije, crkva je pretrpela brojne štete i nekoliko puta je bila podvrgnuta restauraciji. U njenoj porti otkriveno je više od 75 grobova, a jedan od njih sadržao je srebrnu dijademu, verovatno pripadajuću ktitorki.
Ana Brdarac Mladenović, koja vodi radionicu za modne odevne predmete u Donjoj Kamenici, takođe je i turistički vodič. Ona ističe da su ključevi crkve kod nje i da se trudi da objekat bude otvoren za sve posetioce. „Kada sam tu stalno, puštam da crkva bude otvorena. Neki žele da uđu, neki ne, ali svi uživaju,“ kaže ona.
Osim što predstavlja značajan spomenik srednjevekovne kulture, crkva u Donjoj Kamenici otvorena je za bogosluženja, venčanja, krštenja i obeležavanje velikih praznika. Ova jedinstvena sakralna građevina privlači pažnju prolaznika i onih koji su na putu kroz Dolinu Trgoviškog Timoka, pružajući im priliku da dožive deo bogate kulturne baštine Srbije.
Crkva Presvete Bogorodice ne samo da svedoči o prošlosti, već i danas ima aktivnu ulogu u zajednici, okupljajući ljude svih generacija i pozivajući ih da se povežu sa svojom tradicijom i verom.
